Aydınlanmanın zorlu ama tek yolu-Ender HELVACIOĞLU
Aydınlanma kavramı genellikle, emekçilerin nasıl aydınlanacağı sorunsalı çerçevesinde ele alınır. Oysa konunun bu şekilde kavranması, burjuva aydınlanmasının sınırları içinde kalmak anlamına gelir. Yani sorunun, aydınlanmışların aydınlanamamışları aydınlatması biçiminde ortaya konulması
Emekçi aydınlanması kavramını ise, aydınlanmaya emekçi bir karakterin nasıl kazandırılacağı sorunsalı çerçevesinde kullanıyoruz. İlkinde emek ve emekçi nesnedir; ikincisinde ise özne.
Öyle bir noktadadır ki insanlık, aydınlanmacılar emekçi bir karakter kazanabildikleri ölçüde aydınlatma işlevini sürdürebilirler. Çünkü artık 18. veya 19. yüzyılda (hatta ülkemizi baz alırsak 20. yüzyılda) yaşamıyoruz. 21. yüzyılda burjuvazinin hiçbir ilerici ve aydınlatıcı potansiyeli kalmadı.
21. yüzyılda küresel sermaye var gücüyle emekten (üretimden) kopmaya ve bağımsızlaşmaya çalışıyor. Bu eğilim bilim alanına, bilimin teknolojiye indirgenmesi, felsefi ilkelerinden koparılması biçiminde yansıyor.
Günümüz burjuvazisinin artık (18. ve 19. yüzyıllarda olduğu gibi) toplumun aydınlanması gibi bir derdi yok. Onun ihtiyacı artık emekçilerin aydınlanması, kulluktan kurtulması ve yurttaş olması değil. Tam tersine emeğin yeniden kullaşması, parçalanması, içine kapanması.
Dolayısıyla artık, aydınlanmacı aydınlatmak istiyorsa, hatta bilimci bilim yapmak istiyorsa, bu işi burjuva aydınlanması çerçevesi içinde kalarak başaramaz; emek ile tanışmalı ve emekçi bir karakter kazanmalıdır.
Konuyu siyaset düzleminde ele aldığımızda ise şu soru gündeme geliyor: Geri kalmış Doğu (bizim özelimizde İslam) toplumları nasıl aydınlanacak? Daha önce aydınlanmış olan Batılılar (Avrupalılar ve ABDliler) mı gelip bizi aydınlatacaklar? Aydınlatabilirler mi?
Bu soruya yanıt bulmak için derin kuramsal tartışmalara gerek yok. En güzel laboratuvar Türkiye, yani Cumhuriyet Türkiyesi. Gerek yüz yıllık yakın tarihimiz gerekse son 15 yılın pratiği net olarak göstermiştir ki, ne kadar kapitalistleştiysek o kadar gericileştik!
Burjuvazimiz küreselleştikçe halkımız gericileşti. Kapitalist-emperyalist dünyadan artık aydınlanma gelmiyor, tam tersine ortaçağ karanlığı geliyor.
Ne aydınlanma ne de demokrasi dışardan ithal edilebilir. Kendi toprağımızla haşır neşir olmamız gerekiyor. Öncelikle bu toprağın insanı olmak, bu toprakla hesaplaşmak, bir yandan ayrık otlarını temizlerken diğer yandan aydınlanma tohumlarını bulmak ve filizlenmesini sağlamak zorundayız.
Aydınlanmayı aşağıdan yukarıya köktenci bir tarzda ele alıyorsak, kendi toprağımızdaki dinamikleri bulmak ve çıkış noktası yapmak durumundayız. Bu nedenle İslamı tartışıyoruz, İslamla hesaplaşıyoruz. Tıpkı bir dönem Batılı aydınlanmacıların Hıristiyanlıkla hesaplaştıkları gibi
***
Dünyayı düşünceler değil, eylem değiştirir. Uygarlık sürecinde (sınıflı toplumlarda) toplumsal dönüşümün motoru sınıf mücadelesidir. Düşünceler, toplumdaki maddi güçlerle buluşabildikleri oranda rol sahibi olabilirler; yoksa unutulup giderler.
Dolayısıyla, Aydınlanma sorunsalı çerçevesinde Batılı toplumlar ile İslam toplumlarını karşılaştırırken ve benzer düşüncelerin ilkinde büyük bir toplumsal dönüşüme yol açmışken ikincisinde neden etkili olamadığı sorusuna yanıt ararken dikkatimizi toplumsal dinamiklerin analizine yoğunlaştırmak durumundayız.
Batıda ortaçağ boyunca -bizzat İslam düşünürlerinden- yapılan çeviriler, Rönesansın, giderek Bilimsel Devrimin ve Aydınlanma atılımının oluşumuna zemin hazırlarken, bu düşünsel birikimin çevirisine değil aslına sahip olan İslam toplumları neden aynı dönüşümü gerçekleştiremediler?
Batının sırrı neydi? Hıristiyanlık, İslamiyete göre daha mı ileriye açık bir dindir? Hayır, hatta tam tersi
Yoksa Hıristiyanlık İslamiyete göre daha mı zayıftır da ötelenmesi daha kolay olmuştur? Yine hayır, hatta İslamiyetten 600 yıl önce oluşmuş bir din olan Hıristiyanlık doğal olarak daha köklü bir kurumsal yapıya sahipti.
Düşünsel düzlemde birçok tartışma yapılabilir ve açıklama getirilebilir, ama bu sorunun asıl yanıtı, ilerici ve eleştirel düşüncenin Batıda (Doğudan farklı olarak) bir toplumsal kaldıraçla buluşabilmiş olmasıdır; bir toplumsal sınıfın ihtiyacı haline gelebilmesidir: Burjuvazinin.
O dönemlerde Batıda olup da Doğuda olmayan tek şey burjuvaziydi. İlerici düşünce, çıkarları aristokrat sınıfların yıkılmasından yana olan bir toplumsal sınıf ile birleşebildiği için Batıda sonuç alabildi.
En başta çıkarılması gereken sonuç, Arşimete bir kaldıraç gerektiğidir. Bu kaldıraç, geçmişte, Batıda burjuvaziydi. Peki, Doğuda (İslam coğrafyasında) nedir? Bugün artık, -ister Batıda ister Doğuda olsun- hangi toplumsal sınıfın çıkarları ilerici, bilimsel düşünceden yanadır? Burjuvazinin mi? Çok bekleriz!
Günümüz Arşimetleri yeni bir kaldıraç bulacaklar. Parlak fikirlerinin hayat bulmasını ve toplumda yeşermesini arzu ediyorlarsa yeni bir toplumsal dinamik ile buluşacaklar. Bu nedenle dönüp dolaşıp Emekçi Aydınlanması ve Sosyalist Modernite diyoruz.
***
Aydınlanmacı ile emekçinin buluşması, kilit mesele. Peki bu kilit nasıl açılacak, yani anahtar ne? Anahtar aydınlanmacının elinde olsaydı eğer, şimdiye dek çoktan aydınlanmıştık; ülkemizin yabana atılmayacak bir aydın birikimi vardır çünkü.
Ama -henüz farkında olmasa da- anahtar emekçinin elinde. Cevher, Marie Curiede değil, tonlarca çamurun içinde. Aydınlanmacı bu alçakgönüllü tespiti yapmadan emekçi ile buluşamaz. Yani aslında, emekçi aydınlanmacının kaldıracı değil, aydınlanmacı emekçinin kaldıracıdır. Burjuva Aydınlanması ile Emekçi Aydınlanması arasındaki temel fark da bu noktadadır.
Tarihte ilk kez öyle bir ezilen sınıf oluşmuştur ki, sadece yıkıcılığı değil yapıcılığı (cevheri) da barındırıyor. Kaldıraç ile cevher ilk kez çakışıyor. Ancak bunu anladığımızda Marie Curie gibi o tonlarca çamura âşık oluruz. Sadece kaldıraç değil cevher de oradadır çünkü.
Meşakkatli bir yol. Fakat başka bir yol yok.
***
Kıssadan hisse: Emperyalist ülke liderlerinin ve konsoloslarının Tayyipin otoriterliğini ve gericiliğini vurgulayan sözlerinden medet uman aydınlar ve solcular var. Oysa Tayyipi getirenler, başka bir Tayyip bulmadan onu götürmezler.